Werkstress is beroepsziekte nummer 1 bij Nederlandse werknemers. Een derde van het werk gerelateerde verzuim wordt veroorzaakt door werkstress. Het kost het Nederlandse MKB en daarmee de hele economie jaarlijks kapitalen. Maar hebt u behalve aan de stress van uw werknemers, ook weleens gedacht aan uw eigen stress? Vier op de tien zelfstandige ondernemers heeft stress op het werk. Westfriese Zaken in gesprek met psycholoog Casper Bentinck en ondernemer Floris Bremer. ‘Het verhelpen van stress vergt reflectie.’ Stress betekent niets anders dan spanning of druk en is niet per definitie ongezond. Een individu heeft een bepaalde mate van stress nodig om goed te kunnen functioneren. Gezonde stress is de spanning welke men bijvoorbeeld ervaart voor een examen, sollicitatiegesprek of andere enerverende gebeurtenis. Stress zorgt ervoor dat je extra alert kunt reageren en geconcentreerd kunt werken. Tevens brengt stress het lichaam in staat van paraatheid. Het hormoon adrenaline komt vrij, ook wel vlucht- of vechthormoon genoemd. Met als gevolg dat de bloeddruk omhoog gaat, de hartslag stijgt en er zuurstofrijk bloed naar de spieren, het hart en de hersenen stroomt. De adrenaline die vrij komt in het lichaam levert brandstof voor de spieren waardoor deze zich aanspannen. Doordat de longblaasjes zich verwijden, wordt de ademhaling bovendien sneller. Door de optelsom van deze fysiologische reacties is het lichaam in een fractie van een seconde klaar voor actie. Zodra de inspannende gebeurtenis voorbij is, neemt de spanning weer af. Naarmate stress langer duurt, is meer tijd nodig om te herstellen. Hetzelfde geldt voor een hevige stressreactie. Wanneer er veel momenten van stress zijn, is er wellicht te weinig tijd om tussendoor te herstellen. Dus als stress te lang aanhoudt, te vaak voorkomt of te groot is, is sprake van ongezonde stress. Disbalans Ongezonde stress kan allerlei oorzaken hebben. Bijvoorbeeld een constant te hoge werkdruk, problemen binnen het bedrijf of spanningen in het privéleven. Het is ook van belang op welke wijze er met de spanning wordt om gegaan. Van te lang te veel stress ontstaan klachten. Wanneer deze worden genegeerd, werkt dat overbelasting en uitputting in de hand. In het uiterste geval leidt dit tot overspannenheid of burn-out. Niet iedere zelfstandige ondernemer ervaart evenveel stress tijdens het werk. Er zijn verschillen tussen sectoren, mannen en vrouwen, ouderen en jongeren. Tussen zelfstandigen met of zonder personeel, tussen zelfstandigen die meer of minder dan drie jaar actief zijn en tussen zelfstandigen die groei verwachten dan wel een gelegen in disbalans tussen draagkracht (dat wat een persoon aankan) en draaglast (dat wat er van iemand wordt gevraagd). De eisen die aan een ondernemer worden gesteld, kunnen te groot worden. Het gaat om eisen en oorzaken buiten de persoon: deze zijn gerelateerd aan de situatie. Ze worden daarom ook wel ‘belastende omstandigheden’ genoemd. Deze variëren van alledaagse stresssituaties en chronisch belastende omstandigheden tot ingrijpende levensgebeurtenissen. Wisselwerking Belastende omstandigheden kunnen in het werk of in de privésituatie liggen. Vaak is sprake van een wisselwerking en versterken deze elkaar. ‘De afgelopen tien jaar heb ik een groot aantal cliënten met stressklachten behandeld. Deze groep bestaat niet in de laatste plaats uit ondernemers. Wanneer zij overspannen raken, is de oorzaak daarvan vaak niet honderd procent werk gerelateerd. Het is een optelsom van zaken. Ik zeg altijd: je kunt je privé niet ziek melden. Het kan zijn dat iemand zijn werk aankan, totdat één van zijn kinderen ziek wordt. Oorzaken van ongezonde spanning in de werksituatie kunnen daarom niet worden bekeken zonder de belasting in de rest van het leven in ogenschouw te nemen’, vertelt Casper Bentinck, GZ Psycholoog bij Psychologen Praktijk Hoorn. Tevens spelen factoren in persoonlijkheid een cruciale rol in het ontstaan van werkstress. Sommige mensen zijn eenvoudigweg gevoeliger voor stress dan anderen. Enkele eigenschappen die kwetsbaarder maken voor stress zijn: perfectionisme, ambitie, prestatiegerichtheid, competitie en gehaastheid. ‘Veel ondernemers zullen zich tevens herkennen in een groot verantwoordelijkheidsgevoel, streven naar waardering van anderen, moeilijk steun kunnen vragen, gevoelens slecht kunnen uiten, pessimisme en een weinig positieve kijk op eigen prestaties. Het is dus een groot vooroordeel dat mensen die last hebben van stress zwak zouden zijn. Het tegendeel is waar: mensen die opgebrand raken, zijn juist degenen die beschikken over een (te) groot doorzettingsvermogen. Ze zijn geneigd hun eigen behoeftes ondergeschikt te maken en hun eigen grenzen slecht in de gaten houden, waardoor de balans tussen draagkracht en draaglast ernstig verstoord kan raken.’ Boem is ho! Uit onderzoek is gebleken dat stress veranderingen in ons lichaam aanbrengt. Het menselijk lichaam maakt een aantal stresshormonen aan: adrenaline en cortisol. Zonder momenten van herstel blijft de hoeveelheid van deze stoffen in het lichaam hoog. Bij aanhoudende stress neemt het cortisolniveau zelfs steeds verder toe en wordt het te hoog. Dit kan leiden tot allerlei klachten. ‘Deze lopen zeer sterk uiteen en uiten zich onder meer in: oververmoeidheid, gevoelens van onrust, concentratieproblemen, vergeetachtigheid, paniekaanvallen en slaapproblemen. De gemiddelde ondernemer neemt het pas serieus wanneer zich klachten voordoen waar die echt niet meer omheen kan. Wij noemen dat populair gezegd ook wel het “boem is ho!” effect. Stressklachten hebben een belangrijke functie. Het is dan ook zaak dergelijke signalen niet te negeren om erger te voorkomen’, benadrukt Casper Bentinck. Signalen van ongezonde stress uiten zich op vier verschillende manieren, namelijk: in lichamelijke, psychische, gedrags- en gedachtensignalen. Lichamelijke signalen hangen samen met veranderingen in het bloedvatenstelsel en het hart, de ademhaling, de spieren en het maagdarmstelsel. Door stress kan het afweersysteem worden aangetast, waardoor het lichaam vatbaarder wordt voor verkoudheid, griep en andere ziekteverschijnselen. Emotionele signalen uiten zich in de stemming. Veel gestresste mensen worden bijvoorbeeld prikkelbaar en cynisch. Bij ongezonde stress ontstaat vaak een negatief gedachtenpatroon dat kan leiden tot conflicten en tot terugtrekken uit sociale contacten. Reflectie De behandeling van werkstress beslaat onder meer: spanningsvermindering, vaardigheidstraining, begeleide herintreding en het voorkomen van terugval. Casper: ‘De therapieën waarmee wij binnen onze praktijk werken zijn eclectisch: uit verschillende benaderingen kiezen we de beste elementen. Bijvoorbeeld interventies uit de Cognitieve Gedragstherapie. Bij deze vorm van psychotherapie onderzoeken we de denkgewoonten van de ondernemer. Vervolgens wordt eraan gewerkt om de gedachten die niet helpen of een slecht gevoel geven om te buigen naar helpende gedachten. Wanneer een persoon overspannen is, moet deze persoon eerst tot stilstand komen, uitrusten en een deel van de klachten laten afvloeien. Vervolgens kan diegene nadenken hoe het zover heeft kunnen komen. Daar komt de Cognitieve Gedragstherapie om de hoek kijken. “Wat maakt dat de duivel je op de hielen zit?” is een uitspraak die ik veelvuldig gebruik. Wanneer de acceptatie ontstaat dat zaken in de toekomst anders moeten, treedt in de regel een kantelpunt op en ontstaat een positieve spiraal. Die krijg je natuurlijk niet cadeau. In totaal duurt een behandeling een half tot driekwart jaar.’ De laatste fase van therapie richt zich op het overwinnen van de angst op terugval. Bepaalde signalen moeten als betekenisvol worden ervaren om niet in het zelfde patroon terug te vallen. ‘Het is daarbij vooral van belang om mensen uit de omgeving deelgenoot te maken en steun bij hen te zoeken. Als je een onderneming leidt, doe je automatisch vaak dingen alleen. Dan ben je dus gewend om steeds in je eigen hoofd tot oplossingen te komen. Dit zijn echter problemen van een andere orde en vergen dus reflectie.’ Work hard, play hard and rest hard Floris Bremer (51 jaar) is sinds 23 jaar zelfstandig ondernemer en staat aan het roer van drie horecazaken. ‘Een jaar geleden heb ik de nadelige gevolgen van werkstress letterlijk aan den lijve ondervonden. Aan de vooravond van het drukke zomerseizoen zakte ik op de werkvloer in elkaar. Ik werd wakker op de afdeling cardiologie en bleek een hartinfarct te hebben overleefd. In de periode van revalidatie werd ik geconfronteerd met de wijze waarop ik zowel mijn werk- als privéleven jarenlang had ingericht. Ik had een torenhoge ambitie om van mijn zaak een succes te maken en om dit te prolongeren. Daarbij vond ik het ontzettend moeilijk om te delegeren. Werkweken van zeventig uur waren eerder regel dan uitzondering. Niet verwonderlijk maakte ik mij tijdens de crisis grote zorgen of het financieel gezien haalbare kaart zou blijven. Thuis wilde ik ook nog eens de attente echtgenoot en liefhebbende vader zijn. Wanneer ik terugkijk, zie ik in dat ik absurd veel van mijzelf heb gevraagd. Nadat ik mijn hartaanval erkende als waardevolle waarschuwing, ben ik mijn leven dan ook anders gaan inrichten. Zo neemt mijn rechterhand vaker de honneurs waar, stel ik voor mijzelf een goed schema op en maak ik voldoende tijd vrij voor mijn gezin en ontspanning. Wat ik andere ondernemers zou willen aanraden? Work hard, play hard and rest hard! Denk na over wat je zelf belangrijk vindt. Maak contact met jezelf en maak verbinding met andere mensen. En pak het probleem aan, voordat het te groot wordt.’ Stress volgens de statistieken Vier op de tien zelfstandige ondernemers heeft stress op het werk. Een kwart van alle ondernemers heeft last van vermoeidheidsklachten en 4-7% van burn-outverschijnselen. Elke dag zijn er 50 nieuwe arbeidsongeschikten door stress-overbelasting. In totaal zijn er 300.000 WAO’ers met psychische klachten. 30% van de stressklachten wordt veroorzaakt door arbeidsconflicten. Stressproblemen zijn bij mannen gekoppeld aan te weinig inlevingsvermogen in anderen en zorgzaamheid. Bij vrouwen aan te veel empathie, te weinig assertiviteit en zakelijkheid. Sectoren met de grootste stressrisico’s zijn: horeca, onderwijs, gezondheidszorg en welzijnszorg. Daarnaast: vervoer, communicatie en openbaar bestuur Ondernemers met stress zijn vaker verkouden, hebben vaker griep of buikgriep en een groter risico om aan hartproblemen te overlijden.
